Synagoge - huis van samenkomst

Bij de ressortale herindeling van 1814 kreeg Groenlo, met inbegrip van Lichtenvoorde, de status van Ringsynagoge. Ook Winterswijk en Aalten ressorteerden tot 1862 als bijkerk onder Groenlo. In 1822 werd een nieuwe synagoge aan de Schoolstraat ingewijd. Dit gebouw werd in 1878 in oriëntaalse stijl gerenoveerd. De joodse gemeente van Groenlo had de beschikking over twee begraafplaatsen; een onderaan het Mussenbergbolwerk in Groenlo, in de volksmond de kanonsbulten of kanonswal genoemd. Een tweede begraafplaats waar Groenlose Joden werden begraven is gelegen aan de Kerkdijk van het dorp Vragender bij Lichtenvoorde. Deze was tot 1909 in gebruik. Er zijn hier geen graftekens meer aanwezig. Het nabij een boerderij gelegen grafveld ter grootte van 10 are is sinds 1967 eigendom van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap.

± 1925/30. Grollenaar Jan Nales poseert aan de achterkant van café de Barakkenplaats aan de Schoolstraat. Op de achtergrond de ingang van de synagoge. De gevelsteen boven de ingang werd verwijderd, maar in 2006 op initiatief van de plaatselijke Carnavallsgroep de Kanonniers teruggeplaatst. De Hebreeuwse tekst luidt vertaald "Hoe goed zijn uw tenten, Jacob! En uwe veldhutten, Israel!" en komt uit het bijbelboek Numeri. Foto: Ben Nales. Met dank aan Scherp in beeld.

Aanvankelijk kregen de kinderen les van een godsdienstonderwijzer, in de loop van de negentiende eeuw werd een joodse school opgezet. De school was in de zestiger jaren op zijn grootst en werd toen in een nieuw gebouw gehuisvest. Door de slechte financiële situatie en interne conflicten nam de belangstelling voor de school na die tijd zienderogen af.

In de tweede helft van de negentiende eeuw verbeterden de economische en maatschappelijke omstandigheden, waardoor Groenlo uitgroeide tot een betrekkelijk welvarende joodse gemeente. In het begin van de twintigste eeuw was het merendeel van de gemeenteleden werkzaam in boekverkoop en textiel- en veehandel. De joden van Groenlo waren tevens actief in het openbare leven en een aantal van hen was lid van algemene verenigingen. Toch liep de joodse gemeenschap van Groenlo in die periode enigszins terug.

Tijdens de Duitse bezetting wist ruim een kwart van de joodse inwoners onder te duiken, de anderen zijn gedeporteerd naar Polen en daar vermoord. De synagoge diende tijdens de bezetting als opslagplaats voor de bezittingen van de gedeporteerde joden. Na de oorlog is het gebouw verkocht en uiteindelijk als woonhuis in gebruik genomen. Het interieur van de synagoge, de Tora-rollen en de rituele voorwerpen zijn volgens de overlevering bewaard gebleven. Helaas is niet bekend waar deze voorwerpen bewaard zijn gebleven. Mocht u over informatie beschikken waar deze voorwerpen zich bevinden, dan verzoeken wij u vriendelijk dit te melden bij de Stichting Stolperstenen Groenlo, zie contact.

Tussen 1946 en 1950 heeft de synagoge dienst gedaan als tijdelijke werkplaats voor restauratieaannemer Van de Bersselaar i.v.m. herstel van de naastgelegen NH Calixtuskerk. Na voltooiing van deze restauratie, in 1951, is het gebouw ingrijpend verbouwd tot 4 woningen, 1 in de mikwe en 3 in de synagoge.

1984. Zo ziet de tot woningen verbouwde synagoge er tegenwoordig uit. Foto: Raymond Boekelder. Collectie: beeldbank Stadsmuseum Groenlo.

In 1950 werd de joodse gemeente van Groenlo officieel opgeheven en bij die van Borculo gevoegd. Na de opheffing van Borculo kwam Groenlo bij Winterswijk. Ter nagedachtenis aan de verdwenen joodse gemeenschap is in 1986 een monument onthuld. De joodse begraafplaats van Groenlo staat op de monumentenlijst en wordt door de plaatselijke gemeente onderhouden. Bij opgravingen in de vestinggracht bij de Beltrummerpoort in Groenlo zijn in 2004 een vijftiental joodse amuletten, vermoedelijk daterend uit het einde van de zeventiende eeuw, te voorschijn gekomen.

De joodse gemeenschap van Lichtenvoorde, waarvan al in 1740 melding wordt gemaakt, was te klein om synagogediensten en onderwijs te organiseren. Men was voor deze voorzieningen afhankelijk van Groenlo. Wel was er een joodse begraafplaats aan de Kerkdijk in het gehucht Vragender, die aanvankelijk ook in gebruik was bij de joodse inwoners van Groenlo. De laatste joden van Lichtenvoorde zijn in de oorlog weggevoerd en omgebracht. Ook een tiental onderduikers van elders, die verraden werden, deelden hun lot.

Aantal joden in Groenlo en omgeving:

1809 - 51

1840 - 116

1869 - 132

1899 - 123

1930 - 105

Bron: Joods Historisch Museum

90 Jarig bestaan synagoge (1822-1912) (Artikel de Joodsche prins 15 augustus 1912).

"Op luisterlijke wijze vierde de Israëlitische gemeente van Groenlo de vorige week het 90 jarig bestaan harer Synagoge. Een feest, reeds lang door een flinke feestcommissie voorbereid, verliep schitterend en zal bij allen die er aan deelgenomen hebben nog lang in herinnering voortleven".

Zo begon een artikel in het geïlustreerde tijdschrift "de Joodsche prins" van 15 augustus 1912 gewijd aan het 90 jarig bestaan van de Synagoge in Groenlo. Het artikel is hieronder te lezen, klik op het artkel om het te apart te openen.

Voorpagina van het geïllustreerde weekblad de Joodsche prins van 15 augustus 1912. Foto: Steenmeijer Winterswijk.

Het geschreven artikel met een foto van het interieur. Op de achtergrond aan de muur de aanduiding van het 90 jarig bestaan in de Joodse jaartelling 5582 - 5672. Foto: Steenmeijer Winterswijk. Bewerking: Martie Rouwmaat.

Aanblik van de feestzaal met feestvrienden in hotel de Moriaan. Foto: Steenmeijer Winterswijk.

Interieur van de versierde Synagoge. Foto: Steenmeijer Winterswijk.

90 Jarig bestaan synagoge (1822-1912) (Artikel De Joodsche kroniek, jaargang 1, 1912, no 25, 16-08-1912).

Bron: De Joodse kroniek. Jaargang 1, 1912, nr. 25, 16 augustus 1912.

Interieur in 1912 van de Synagoge in Groenlo. Bron: De Joodse kroniek. Jaargang 1, 1912, nr. 25, 16 augustus 1912.

100 Jarig bestaan synagoge (1822-1922)

Vanwege het 100 jarig bestaan van de synagoge te Groenlo stond er op 18 augustus 1922 een artikel in het Nieuw Israelitisch Weekblad over dit heugelijke feit. Het artikel is hieronder te lezen, klik op het artkel om het te apart te openen.


Bron: het Nieuw Israelitisch Weekblad 18 augustus 1922.

In 1922 werd er ter gelegenheid van het 100 jarig bestaan van de synagoge te Groenlo een foto genomen van de Joodse gemeenschap uit Groenlo. De foto is waarschijnlijk genomen in hotel de Pelikaan aan de Nieuwstraat. Dit hotel lag op een steenworp afstand van de synagoge. Foto: Joods Historisch Museum.

1922. Het interieur van de 100 jarige Grolse synagoge. Foto: Eduard Smit. Met dank aan Scherp in beeld.

Overige foto's en afbeeldingen van de Grolse synagoge

± 1906. Foto genomen vanaf het Scherpenbergbolwerk. In het midden de synagoge. Foto: collectie Stephan Damman.

± 1949. Synagoge vanaf de NH. Calixtuskerk. Foto: Collectie beeldbank Ecal.

1910. Schilderij van de synagoge gemaakt vanaf de hoek Schoolstraat-Wheme. De maker ven het schilderij is niet bekend.

± 1930. Schilderij Schoolstraat Groenlo met links vooraan een deel van de voormalige synagoge Schilder: Johannes Hessel Brolsma.

1940. De ingang van de synagoge met daarboven de gevelsteen duidelijk zichtbaar. Foto: collectie Willy Lansink.

1914. Intepretatie van de Schoolstraat vanaf de Markt in Groenlo. Op de achtergrond rechts de synagoge. Foto: Ecal.

± 1930. Een kijkje vanaf de Nieuwstraat via de Barakkenplaats naar de Schoolstraat met rechtsachter een deel van de voormalige synagoge. Foto: beeldbank Stadsmuseum Groenlo.